تمهید الاصول فی علم الکلام (کتاب)کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام نوشته شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (م ۴۶۰ ق)، به زبان عربی و در موضوع علم کلام مطابق با مذهب شیعه امامیه نوشته شده است. مؤلف این کتاب را در شرح بخش اولِ کتابِ جُمَل العلم و العمل - که بخش کلامی است - نگاشته است. ۱ - مؤلفمؤلف کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام، شیخ الطائفه محمد بن حسن طوسی (م ۴۶۰ ق) است. ۲ - معرفی اجمالیاین کتاب در موضوع علم کلام مطابق با مذهب شیعه امامیه است. مؤلف کتاب را در چهار بخش تنظیم نموده است: بخش اول در توحید و اثبات صفات خداوند ـ از جمله عدل الهی ـ است; بخش دوم در ماهیت کلام خداوند و تشریع که راهنمای تکلیف است و از صفت عدل حاصل می‌شود; بخش سوم در وعد و وعید است که به دنبال برانگیختن پیامبران حاصل می‌شود و نتیجه آن، عمل کردن به تکلیف یا پرهیز از آن است; بخش چهارم در به پا داشتن حکومت دینی و عدل اسلامی برای اجرای شرع و نتایج حاصل از آن است. روش شیخ در استدلال و عنوان کردن مطالب در این کتاب عبارت است از: ۱. در آغاز هر فصل خلاصه مطالب را به طور فهرست وار می‌آورد و مشخص می‌کند که چه چیزهایی ذکر خواهد کرد؛ ۲. هنگام شروع مطلب، قضیه مورد بحث را مطرح می‌کند و پس از تعریف موضوع و کلیات مربوط به آن، دلیل اثبات قضیه را می‌آورد. پس از آن نظر دیگران، و قضایای فرعی و ابهاماتی را که شاید پیش بیاید، در قالب سؤال و جواب بیان می‌کند. ۳ - تمهید الاصول و تدریس آناین کتاب در مدارس علمی شیعه بسیار مورد توجه بوده و جز شرح شیخ طوسی، شروح دیگری نیز بر آن نوشته شده است. [۱]
ابن شهرآشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۱۱۹، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
[۲]
محمد بن حسن حرّعاملی، امل الامل، ج۱، ص۲۸۷، چاپ احمد حسینی، قسم۲، قم ۱۳۶۲ش.
.سیدمرتضی نیز بخش کلامی این کتاب را به درخواست طوسی شرح کرده و شیخ طوسی از حضور خود در مجلس درس سیدمرتضی، هنگامی که این کتاب را شرح می‌کرده، خبر داده است (۱۳۶۲ش، ص ۱۶۱). ۴ - جمل العلم و العملشیخ طوسی کتاب تمهید الاصول فی علم الکلام را در شرح بخش اولِ کتابِ جُمَل العلم و العمل - که بخش کلامی است - نگاشته است. جمل العلم و العمل را سیدمرتضی علم الهدی به دستور شیخ مفید نوشته است. ۵ - نام‌های دیگر نمهید الاصولشرح شیخ طوسی را شرح الجمل، شرح مایتعلق بالاصول من جمل العلم و العمل، تمهیدالاصول شرح الجمل العلم و العمل و مایتعلق منه بالاصول نیز گفته‌اند. [۳]
محمد بن حسن طوسی، الفهرست، ج۱، ص۱۸۹، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰.
[۴]
اعجازحسین بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاَستار عن اسماء الکتب و الأَسفار، ج۱، ص۱۴۰، قم ۱۴۰۹.
[۵]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة، ج۴، ص۴۳۳.
[۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، ص۴۰۳، چاپ موسی شبیری زنجانی.
۶ - شیوه نگارش تمهید الاصولمؤلف تمهیدالاصول، بر خلاف روش معمول در شرحها، متن جمل العلم و العمل را نقل نکرده، بلکه مطابق مطالب کتاب به شرح و بسط موضوعات آن پرداخته است. وی در آغاز کتاب فصل بندی را هم رعایت نکرده است؛ جمل العلم و العمل با بحث حدوث اجسام آغاز می‌شود، اما شیخ طوسی کتاب را با بحث وجوب شناخت خدا آغاز کرده است. وی در توضیح این کار خود گفته است که سیدمرتضی در کتابهای دیگرش، از جمله الذخیره و المُلَخّص، در ابتدا همین بحث را مطرح کرده است و روش درست نیز همین است. بنابراین او نیز در این مسئله به دیگر کتابهای سیدمرتضی نظر داشته است. [۷]
محمد بن حسن طوسی، کتاب تمهیدالاصول فی علم الکلام، ج۱، ص۱ـ۲، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ش.
تمهید الاصول چهار بخش دارد و هر بخش آن به فصلهای مختلف تقسیم می‌شود. پس از بحث در چیستیِ فعلِ واجب و این‌که شناخت خدا نخستین واجب است، مباحث دیگر آمده است، از جمله حدوث اجسام و ویژگی‌های جسم، وجود خدا و صفات او، تکلیف، وعد و وعید، امر به معروف و نهی از منکر، نبوت و امامت. شیخ طوسی در تمهید الاصول، آرای استاد خود را تقویت کرده است و حتی در جاهایی که با او موافق نبوده، به شیوه معمول شرح بر درستی نظر علم الهدی استدلال آورده و اشکالات را پاسخ داده است. مثلاً در بحث وجه اعجاز قرآن، سیدمرتضی قائل به صرفه است، شیخ طوسی در تمهید الاصول این نظر را تأیید کرده و در اثبات آن کوشیده، [۸]
محمد بن حسن طوسی، کتاب تمهیدالاصول فی علم الکلام، ص۳۳۴ـ۳۴۷، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ش.
ولی در کتاب دیگر خود، [۹]
محمد بن حسن طوسی، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، ص۱۷۳، تهران۱۴۰۰.
نوشته است که وجه اعجاز قرآن صرفه نیست و چون در تمهید، کتاب استاد خود را شرح می‌کرده، مخالفت با نظر او را شایسته ندیده است.۷ - نسخه‌های موجود از تمهید الاصولاز تمهیدالاصول نسخه های خطی متعددی در دست است. با توجه به این‌که مؤلف در آغاز بحث امامت (بخش چهارم کتاب) گفته است که در این بخش به همان ترتیبی که سید مرتضی در جمل العلم آورده، از پنج موضوع (وجوب ریاست، صفات امام، معرفی نام‌های ائمه، احکام بغاة و غیبت امام زمان) بحث خواهد کرد، [۱۰]
محمد بن حسن طوسی، کتاب تمهیدالاصول فی علم الکلام، ص۳۴۸، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ش.
ولی در نسخه‌های موجود فقط در باره موضوع نخست بحث شده و در موضوع سوم هم تنها مطالبی درباره امام اول آمده است و نیز با توجه به این‌که همه این مباحث در جمل العلم والعمل و در الاقتصاد ــ که بعد از تمهید الاصول نوشته شده ــ مطرح شده است؛ به نظر می‌رسد که نسخه های موجود ناقص‌اند. عبدالمحسن مشکوة الدینی، تمهید الاصول را بر اساس سه نسخه تصحیح کرده و انتشارات دانشگاه تهران آن را به چاپ رسانده است. سپس آن را به فارسی ترجمه نموده که از سوی انجمن فلسفه چاپ شده است.۸ - وضعیت نشرترجمه فارسی این کتاب، توسط دکتر عبدالمحسن مشکاه الدینی توسط انتشارات انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران، در سال ۱۳۵۸ ش چاپ شده است. ۹ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة. (۲) ابن شهرآشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱. (۳) محمب بن حسن حرّعاملی، امل الامل، چاپ احمد حسینی، قسم ۲، قم ۱۳۶۲ش. (۴) محمد بن حسن طوسی، الاقتصادالهادی الی طریق الرشاد، تهران ۱۴۰۰. (۵) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۸۰. (۶) محمد بن حسن طوسی، کتاب تمهیدالاصول فی علم الکلام، چاپ عبدالمحسن مشکوة الدینی، تهران ۱۳۶۲ش. (۷) اعجازحسین بن محمدقلی کنتوری، کشف الحجب و الاَستار عن اسماء الکتب و الأَسفار، قم ۱۴۰۹. (۸) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعه المشتهر برجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تمهید الاصول فی علم الکلام»، تاریخ بازیابی۹۷/۳/۱۰. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تمهید الاصول»، شماره۳۸۸۸. |